برای بازسازی بخش سوخته‌ی جنگل‌های آمازون قرن‌ها زمان لازم است

چندی پیش خبر سوختن بخش گسترده‌ای از جنگل‌های آمازون در کشور برزیل به تیتر اول اکثر خبرگزاری‌های جهان تبدیل شد. هر چند که در نهایت آتش مهار شد و این حادثه اکنون به پایان رسیده است، اما بی‌تردید این آتش سوزی مهیب پیامدهای ناگوار فراوانی از نظر زیست محیطی به همراه خواهد داشت.

در همان زمان که جنگل‌های آمازون در شعله‌های آتش می‌سوخت بسیاری از پژوهشگران محیط زیست هشدار می‌دادند که در صورت عدم مهار آتش ممکن است آن بخش‌هایی از جنگل که در شعله‌ها سوخته‌ است به طور کامل تغییر شکل یابد. به این ترتیب که از یک منطقه‌ی جنگلی مرطوب به یک سرزمین خشک و بی آب و علف تبدیل شود و برای مدت‌های طولانی به همان شکل باقی بماند.

یکی از پیامدهای منفی سوختن جنگل‌های مرطوب و بارانی نظیر آمازون از بین رفتن درختان کهنسال و باستانی است. گیاهان ریشه‌داری که از بین رفتن آن‌ها می‌تواند محیط اطراف را مستعد آتش‌سوزی‌های مجدد کند. علاوه بر آن با سوختن این درختان کهنسال حجم گسترده‌ای از کربن که برای سال‌های طولانی در درون آن‌ها حبس شده بود آزاد می‌شود و برای بار دیگر به طبیعت و اتمسفر باز می‌گردد. امر نامطلوب و زیان‌باری که پیش از این در مطلب مربوط به معضل نابودی تعدیل کننده‌های کربن به جوانب مختلف آن پرداخته بودیم.

شواهد نشان از آن دارد که آتش سوزی اخیر جنگل‌های آمازون به شکل عمدی و به منظور از بین بردن زمین‌های جنگلی و تبدیل آن‌ها به زمین‌های کشاورزی و مراتع دامپروری انجام گرفته است. امری که شاید از نظر برخی اهالی آن بخش از جنگل‌های آمازون سودآور و درآمدزا تلقی شود. با این حال نتایج تحقیقاتی که در طول چندین دهه انجام گرفته است نشان از آن دارد که ایجاد آتش‌سوزی در جنگل‌های آمازون نه تنها سودآور نیست بلکه بسیار زیان‌بار خواهد بود.

جنگل‌های آمازون برای قرن‌ها به حیات خود ادامه داده‌اند و اکوسیستم آن‌ها به شکل طبیعی تکامل یافته است. از همین رو ایجاد تغییر ناگهانی در این اکوسیستم و از بین بردن بخش‌های حیاتی آن می‌تواند تاثیر بسیار زیان‌باری بر محیط زیست داشته باشد. به طور کل درختانی که در طول قرن‌های متمادی در محیط مرطوب و بارانی جنگل‌های آمازون به بقا ادامه داده‌اند قادر به تطبیق خود با دمای بسیار بالا نیستند. بنابراین نه تنها این درختان از شانس قابل توجهی برای جان به در بردن از شعله‌های آتش برخوردار نیستند، بلکه احیا شدن دوباره‌ی آن‌ها در یک محیط گرم و خشک امکان‌پذیر نخواهد بود.

شانس بقای جنگل‌های آمازون در تقابل با تبر نسبت به کبریت

شهر مانائوس یکی از کلان‌شهرهای کشور برزیل به شمار می‌رود و مرکز ایالت آمازوناس محسوب می‌شود. ایالتی که بیشترین مجاورت و نزدیکی را به جنگل‌های آمازون نسبت به سایر ایالت‌های کشور برزیل دارد. تحقیقاتی که در مراکز پژوهشی این شهر در رابطه با درختان آمازون صورت گرفته است نشان از آن دارد که قطع کردن درختان جنگلی بدون سوزاندن جنگل کمتر از آتش زدن درختان برای حیات جنگل خطرآفرین است.

در واقع دو روش مذکور یعنی قطع کردن درختان جنگل بدون آتش زدن یا آتش زدن آن‌ها بدون قطع کردن رایج ترین روش‌های موجود برای جنگل‌زدایی و تغییر کاربری زمین‌های جنگلی محسوب می‌شود. در واقع روش آتش زدن درختان جنگلی هنگامی مورد استفاده قرار می‌گیرد که وسعت محیطی که قرار است جنگ‌زدایی شود به حدی زیاد باشد که قطع کردن درختان موجود در آن امر بسیار وقت‌گیری تلقی گردد. یعنی موردی مشابه با همین اتفاقی که به تازگی در جنگل‌های آمازون رخ داد.

تحقیقاتی که به آن اشاره شد روشن می‌سازد که وقتی درختان یک منطقه‌‌ی جنگلی مشابه با آمازون قطع شود اما محیط پیرامون آن آتش نگیرد، پس از مدتی درختانی با برگ‌های پهن که از رشد سریعی برخوردارند آن منطقه را به تسخیر خود در می‌آورد. به این ترتیب می‌توان پس از گذشت مدت زمانی هرچند طولانی بار دیگر شاهد به وجود آمدن یک محیط سرسبز، پر از سایه و برخوردار از هوای مطبوع بود.

از سوی دیگر بذرهایی که پس از قطع درختان جنگلی در دل خاک جا گرفته یا توسط حیوانات و پرندگان به آن منطقه آورده شده است پس از مدتی رشد کرده و به گیاهان پر شاخ و برگ تبدیل خواهد شد. این به آن معنی است که منطقه‌ی جنگلی از بین رفته از شانس دوباره‌ای برای احیا شدن برخوردار خواهد بود. هر چند که برای کامل شدن این پروسه به زمان مشخصی نیاز است.

اما هنگامی که برای جنگل‌زدایی از روش آتش زدن درختان و محیط‌های جنگلی استفاده می‌شود، شرایط به طور کل متفاوت خواهد بود. در این حالت بسیاری از بذرهای به جا مانده از درختان به صورت کامل می‌سوزد و فرصتی برای رشد مجدد نخواهد داشت. گذشته از آن به دلیل از بین رفتن کامل شرایط زیست اکثر پرندگان و حیوانات از محیط سوخته کوچ می‌کنند و دیگر مجالی برای گرده‌افشانی توسط آن‌ها فراهم نخواهد بود.

علاوه بر آن تحقیقات انجام شده حاکی از آن است که پس از سوختن یک محیط جنگلی با خصلت مرطوب و بارانی و از بین رفتن درختان تنومند و شاداب موجود در آن، درختانی که پس از مدتی در آن محیط رشد می‌کنند درختان لاغر و استخوانی خواهند بود. درختانی که نمی‌توانند جایگزین مناسبی برای پوشش گیاهی پیشین آن منطقه باشند.

جاس بارلو که یک بوم‌شناس فعال در دانشگاه لنکستر واقع در منطقه‌ی لنکشایر انگلستان به شمار می‌رود و اکنون برای سال‌های طولانی است که در کشور برزیل به تحقیق روی جنگل‌های بارانی مشغول است، معتقد است که پس از سوختن یک محیط جنگلی شاهد به وجود آمدن منطقه‌ی گرم‌تر و خشک‌تری نسبت به قبل خواهیم بود. منطقه‌ای که برای رشد مجدد گیاهانی که به چنین شرایطی عادت ندارند چندان مناسب نخواهد بود.

زمان لازم برای احیا شدن مجدد جنگل‌های آمازون

در ابتدای امسال یک تیم تحقیقاتی بین‌المللی از ۵۶ منطقه‌ی مختلف جهان که در ۱۰ کشور گوناگون قرار گرفته‌اند بازدید به عمل آورد تا پژوهشی را در زمینه‌ی چگونگی احیای آن دسته از جنگل‌های بارانی که درختان آن‌ها قطع شده یا در اثر آتش‌سوزی از بین رفته است به  انجام برساند. نتایج این پژوهش نشان از آن دارد که برای ترمیم گونه‌های مختلف درختان و گیاهان موجود در این مناطق حداقل به بیست سال زمان نیاز خواهد بود.

در واقع حتی پس از گذشت نیم قرن نمی‌توان شاهد احیا شدن مجدد بخش‌های از بین رفته‌ی جنگل‌های آمازون به صورت کامل بود. در مجموع برای آن که تنوع گونه‌های گیاهی از بین رفته در جنگل‌های سوخته به حالت عادی باز گردد حداقل به زمانی حدود یک قرن یعنی صد سال نیاز خواهد بود.

در این میان جاس بارلو معتقد است که حتی پس از گذشت صدها سال شما نمی‌توانید جنگل‌های بارانی از دست رفته را به همان شکل سابق در اختیار داشته باشید. حال آن که به طور کل چنین زمانی هم در اختیار نسل فعلی بشر قرار ندارد تا شاهد احیای مجدد سرمایه‌های سبز از دست رفته باشد.

یکی از پیامدهای مهم ایجاد آتش‌سوزی‌های گسترده در جنگل‌های آمازون مرگ زودهنگام درختان کهنسال و هزار ساله حتی پس از پایان یافتن حادثه است. به نظر می‌رسد یکی از دلایل این امر آسیب دیدن ساقه و ریشه‌هایی باشد که درخت را سر جای خود ثابت و استوار نگه داشته است. با از بین رفتن این مراکز ثقل در اثر آتش‌ سوزی، درختان در برابر بادهای سخت آسیب‌پذیری بیشتری از خود نشان خواهند داد و دچار مرگ زودرس می‌شوند. وقوع آتش ‌سوزی همچنین می‌تواند مقاومت درختان جنگل را در برابر بیماری‌های مختلف و آفت‌های مرگ‌آور کمتر کند. به عنوان مثال با تحلیل رفتن مقاومت درختان احتمال لانه گزیدن حشراتی مانند موریانه در بطن آن‌ها بالا می‌رود.

همان گونه که به آن اشاره شد از جمله پیامدهای ناگوار نابودی درختان کهنسال از بین رفتن بزرگ‌ترین منابع تعدیل کننده‌ کربن است. مطالعه‌ای که توسط یک پژوهشگر برزیلی در سال ۲۰۱۸ میلادی در این زمینه انجام گرفته است نشان می‌دهد که یکی از مناطق جنگلی آمازون که حدود سه دهه قبل دچار آتش‌سوزی شده بود اکنون حدود ۲۵ درصد کربن کمتری را نسبت به مناطق جنگلی مجاور که طعمه‌ی آتش نشده بودند در خود ذخیره می‌کند. در واقع حتی پس از سپری شدن مدت زمانی بیش از ۳۱ سال از آن حادثه هنوز هم درختان جنگل نتوانسته‌اند توان سابق را به منظور حبس کردن کربن در خود بازیابند.

سوختن جنگل‌های آمازون یک نگرانی جدی برای پژوهشگران

آتش سوزی اخیر جنگل‌های آمازون که حجم گسترده‌ای از زمین‌های جنگلی را به نابودی کشاند بسیاری از بوم‌شناسان و پژوهشگران حوزه‌ی محیط زیست را نگران کرده است. یکی از آن‌ها جاس بارلو است که در سطور پیشین متن پیش‌رو به برخی از اظهارنظرهای او اشاره شد و مدت زمان حضورش در برزیل اکنون به بیش از دو دهه می‌رسد. او در سال ۱۹۹۸ میلادی برای تحقیق بیشتر در مورد جنگل‌های آمازون به برزیل آمد. یعنی درست در زمانی که این جنگل‌ها آتش سوزی گسترده‌ی دیگری را تجربه می‌کردند. حادثه‌ی ناگواری که در نهایت بیش از ۵ میلیارد دلار برای دولت برزیل خرج تراشی کرد.

بارلو وضعیت فعلی برزیل و جنگل‌های آمازون را مانند آن سال‌ها می‌داند و معتقد است که اقدامات کنونی دولت برزیل برای مقابله با حادثه‌ی آتش سوزی اخیر کافی نیست. به عنوان مثال رییس جمهور برزیل پس از این حادثه با صدور یک فرمان ملی مردم این کشور را به مدت ۶۰ روز از روشن کردن هر گونه آتشی در جنگل‌های برزیل منع کرد. مهلتی که در حال حاضر رو به پایان است.

از دید بارلو پس از پایان این مهلت ۶۰ روزه فصل خشک از راه می‌رسد و درختان جنگل بیشتر از هر زمان دیگر مستعد آتش گرفتن و سوختن خواهند بود. او معتقد است که در حال حاضر هیچ سازمان محیط زیستی قابل اعتنایی که بتواند بر نحوه‌ی اجرای این فرمان ملی ۶۰ روزه نظارت کند وجود ندارد. بنابراین در صورت عدم وجود ضامن اجرایی مناسب این فرمان چندان تاثیرگذار نخواهد بود.

بارلو اقدامات انجام شده در زمینه‌ی جلوگیری از جنگل‌زدایی در فاصله‌ی زمانی مابین سال‌های ۲۰۰۵ میلادی تا ۲۰۱۲ میلادی را بسیار مناسب می‌داند و معتقد است در طول این سال‌ها با آموزش‌هایی که به مردم برزیل داده شد میزان قطع درختان جنگل یا آتش زدن آن‌ها کاهش چشمگیری داشت.

به نظر می‌رسد که میزان توجه به این اقدامات از سوی مقامات دولتی پس از رکود اقتصادی برزیل طی سال‌های اخیر تا حدی کاهش یافته است. در حال حاضر حدود ۸۰ درصد از جنگل‌های آمازون در کشور برزیل همچنان به حیات خود ادامه می‌دهند و قربانی زیاده خواهی انسان‌ها نشده‌اند. در این میان بوم‌شناسانی نظیر بارلو امیدوارند که با انجام اقدامات مناسب بتوان این رقم را حفظ کرد و از کاهش یافتن احتمالی آن در طول سال‌های آینده جلوگیری به عمل آورد.