چرا پلوتون از جمع سیاره‌های منظومه شمسی خارج شد؟

مدتی است که در فهرست نام سیاره‌های منظومه‌ی شمسی، دیگر خبری از نام پلوتون نیست. واقعا چرا چنین تصمیمی گرفته شد؟

طی توافقی در ۲۴اوت۲۰۰۶، کتاب‌های درسی به بازنویسی مجبور شدند. عموم مردم عصبانی شدند و درک ما از سیستم منظومه‌ی شمسی برای همیشه تغییر پیدا کرد. در این تاریخ، پژوهشگران اتحادیه‌ی بین‌المللی ستاره‌شناسی (IAU) به حذف پلوتون از گروه سیاره‌ها رأی موافق دادند؛ زیرا معتقد بودند پلوتون دیگر سیاره‌ای معمولی نیست و در رده‌ی سیاره‌های کوتوله جای می‌گیرد.

باوجودآنکه چند سال از این توافق گذشته، بازهم برای افراد زیادی دلیل اخراج پلوتون از گروه سیاره‌ها پذیرفتنی نیست. درواقع، یکی از قوت‌های مهم جهان علم که همان منظومه‌ی شمسی بود، دچار تحول ناگهانی شد و تعداد سیاره‌های آن از ۹ به ۸ رسید. در اینجا، شاید تعاریف کمک کند درک بهتری درباره‌ی این تغییر پیدا کنیم.

درنهایت، تعریف سیاره چیست؟  

قدمت واژه‌ی Planet یا سیاره به عهد عتیق برمی‌گردد و ریشه‌ی آن Planetes یونانی است که به‌معنای «ستاره‌ی سرگردان» بوده است. پنج سیاره‌‌ی کلاسیک شامل عطارد، زهره، مریخ، مشتری و زحل هستند که با چشم غیرمسلح هم می‌توان آن‌ها را مشاهده کرد. پس از ظهور تلسکوپ، ستاره‌شناسان دو سیاره‌ی جدید، اورانوس و نپتون را کشف کردند که با چشم غیرمسلح بسیار نامعلوم به‌نظر می‌رسیدند.

در سال ۱۹۳۰، ستاره‌شناسی به‌نام کلاید ویلیام تامبو از رصدخانه‌ی لوول، عکس‌های آسمان چندین شب را با یکدیگر مقایسه کرد. او متوجه وجود نقطه‌ی کوچکی شد که در بین ستارگان معلق بود. بلافاصله جدیدترین نامزد منظومه‌ی شمسی به‌عنوان جرمی عجیب‌وغریب مدنظر قرار گرفت. مدار این مهمان تازه‌وارد خارج از مرکز و غیردایروی بود و درمقایسه‌با نپتون فاصله‌ی کمتری با خورشید داشت.

در سال ۱۹۹۲، دانشمندان موفق شدند نخستین جسم کمربند کویپر را کشف کنند و نام آن را 1992QB1 گذاشتند. این جسم ریز در همسایگی پلوتون درحال‌گردش بود. به‌زودی، اجسام بیشتری در این همسایگی کشف شدند که کمربند کوچک و منجمدی شبیه به کمربند سیارکی مریخ و مشتری را تشکیل می‌داد. بدین‌ترتیب، پلوتون پادشاه این منطقه باقی ماند؛ اما در ژوئیه‌ی۲۰۰۵، جسم آسمانی اریس را کشف کردند که از پلوتون بزرگ‌تر بود.

به‌دنبال کشف اریس، این پرسش‌ها مطرح شد: «اگر پلوتون سیاره است؛ پس، اریس هم سیاره خواهد بود؟» «درباره‌ی دیگر اجرام یخی کمربند کویپر چطور؟» «وجه تمایز جرم آسمانی با سیاره در چیست؟» بدین‌ترتیب، امری که تا قبل از این بدیهی و ساده به‌نظر می‌رسید با ابهامات زیادی همراه شد. به‌دنبال این مسئله، بحث‌ها و پیشنهاد‌های جدیدی برای تعریف سیاره مطرح شد. در سال ۲۰۰۵، برایان مارسدن، از اعضای ارشد IAU، در گفت‌وگو با Space.com گفت:

هربار که فکر می‌کنیم به توافقی رسیده‌ایم، یکی از اعضا سخنی می‌گوید که نشان می‌دهد هنوز با توافق فاصله‌ی زیادی داریم.

یک سال بعد، هنوز این معما مانند ابر سیاهی برفراز مجمع عمومی IAU سایه انداخته بود و به‌دنبال آن نشستی در پراگ برگزار شد. در این کنفرانس که هشت روز به‌طول انجامید، ۴ پیشنهاد متفاوت ارائه شد. یکی از پیشنهادهای جنجالی‌ آن بود که تعداد کل سیاره‌های منظومه‌ی شمسی به ۱۲ سیاره افزایش پیدا کند که سرس، بزرگ‌ترین سیارک و پلوتون و قمر شارون را شامل می‌شد. مایک براون، از دانشگاه کال‌تک و کاشف اریس، این پیشنهاد را نامناسب دانست.  

در پایان کنفرانس پراگ، ۴۲۴ ستاره‌شناس به این اتفاق‌نظر رسیدند که اجرام آسمانی در سه دسته‌بندی جدید قرار بگیرند. از آن تاریخ به‌بعد، فقط اجرام واقع در مسیر عطارد تا نپتون سیاره تعریف شدند و پلوتون و اشیای پیرامونش هم در رده‌ی سیاره‌های کوتوله قرار گرفتند. دیگر اجسام هم که در اطراف خورشید می‌گشتند، اجسام کوچک منظومه‌ی شمسی شناخته شدند.

این داستان ادامه دارد…

در سال ۲۰۱۵، آلن استرن، سرپرست یکی از بخش‌های مأموریتی ناسا، در گفت‌وگو با Space.com عنوان کرد:

برای نجوم متأسفم. از بین ده‌هزار ستاره‌شناس، فقط ۵ درصد در این رأی‌گیری حضور داشتند.

دیدگاه‌های زیادی دراین‌باره به‌اشتراک گذاشته شده است. در سال ۲۰۱۴، متخصصان مرکز اخترفیزیک هاروارداسمیتسونین در شهر کمبریج ایالت ماساچوست تعاریف متفاوتی از سیاره ارائه دادند. در این نشست که با حضور رئیس کمیته‌ی تعریف سیاره در IAU برگزار شده بود، شرکت‌کنندگان اصرار کردند نام پلوتون دوباره به جمع سیاره‌های منظومه‌ی شمسی برگردد.

طبقه‌بندی‌های جایگزین همچنان ادامه دارد. در سال ۲۰۱۷، تعریف جدیدی برای سیاره پیشنهاد شد: «سیاره‌ی جسم گِردی در فضا است که در ابعاد کوچک‌تری درمقایسه‌با ستاره قرار دارد». چنین تعریفی پلوتون را دوباره وارد گروه سیاره‌ها می‌کرد؛ اما مشکل این تعریف آن بود که ماه و دیگر قمرهای موجود در منظومه‌ی شمسی جزو سیاره‌های منطومه‌ی شمسی قرار می‌گرفتند و تعداد سیاره‌ها به بیش از ۱۱۰ سیاره می‌رسید. یک سال بعد، استرن به‌همراه ستاره‌شناس دیگری در مقاله‌ای در واشنگتن‌پست، تعریف IAU از سیاره را عجولانه و ناقص خواند و اظهار کرد ستاره‌شناسان باید این ایده را بازنگری کنند.

بااین‌حال، هنوز توجه خاصی به این درخواست نشده و بعید به‌نظر می‌رسد IAU در آینده‌ی نزدیک، آن را بازبینی کند. ایتان سیگل، متخصص اخترفیزیک، در پاسخ به استرن نوشته است:

حقیقت ساده این است که پلوتون از همان ابتدا هم به‌اشتباه در گروه سیاره‌های منظومه‌ی شمسی قرار گرفته بود؛ درحالی‌که برای ۸ سیاره‌ی دیگر این‌طور نیست.