پل خواجو اصفهان و هرچیزی که باید درباره عجایب آن بدانید

عکاس: پدرام فروزانفر

اگر قصد دارید با مترو خود را به پل خواجو برسانید، ایستگاه سی و سه پل نزدیک‌ترین ایستگاه مترو است که می‌توانید مسیر دو کیلومتری تا پل خواجو را پیاده طی کرده یا از تاکسی استفاده کنید.

تاریخچه پل خواجو

شاه عباس دوم صفوی در سال ۱۰۶۰ هجری قمری دستور ساخت پل خواجو را روی بقایای پل حسن بیک از دوره تیموری داد. بر اساس روایات، شاه عباس دوم به‌منظور ایجاد راه مواصلاتی بین محله خواجو و دروازه حسن آباد با تخت فولاد و راه شیراز، تصمیم به ساخت این پل گرفت که در ادامه قرار شد علاوه بر پل بتواند به‌عنوان یک سد عمل کند.

شاه عباس برای اینکه بتواند همراه با خانواده، اقامت کوتاهی روی این پل داشته باشد، محلی موسوم به شاه‌نشین در وسط پل در نظر گرفت. در طول تاریخ، علاوه بر رفت و آمد از روی زاینده رود، از این پل برای تماشای مسابقه‌های قایقرانی، تفریح و خوش‌گذرانی پادشاه و همراهیانش استفاده می‌کردند.

کتیبه‌ای در بخش جنوبى پل وجود دارد که نشان می‌دهد پل خواجو در زمان سلطنت ناصرالدین شاه قاجار در سال ۱۲۹۰ هجرى مرمت شده است.

عکاس: علیرضا جواهری

پل خواجو را با نام‌های دیگری همچون بابا رکن‌الدین، گبرها، حسن‌آباد، شیراز و پل شاهی نیز می‌نامیدند. علت نام‌گذاری آن به پل بابا رکن‌الدین، وجود بقعه بابا رکن‌الدین در تخت فولاد بوده است. مجاورت آن با محله خواجو نیز باعث شد که به پل خواجو معروف شود. این پل در نزدیکی جاده اصفهان به شیراز قرار داشت و در مقطعی از تاریخ، با نام پل شیراز خوانده می‌شد.

از آنجا که گبرها برای رفتن به محله خود از این پل استفاده می‌کردند، به پل گبرها نیز معروف بود. پل حسن آباد نیز یکی دیگر از اسامی آن بوده است؛ چراکه در روزگاران گذشته محله خواجو را با نام حسن آباد می‌شناختند.

همان طور که گفتیم شاه‌عباس دوم در سال ۱۰۶۰ هجری قمری پل خواجو را بنا کرد و همین موضوع باعث شد که به پل شاهی معروف شود.

عکاس: دیوید گومز

پل خواجو یک شاهکار معماری از عصر صفویه به شمار می‌رود که طبق برخی منابع معماری، کارکرد آن بی‌شباهت به پل طبیعت تهران نبوده و به‌جای اینکه فقط محلی برای گذر باشد، جایی فوق‌العاده برای توقف و لذت‌بردن از محیط اطراف بوده است. این پل ۱۳۳ متر طول، ۱۲ متر عرض و ۷٫۵ متر معبر دارد و در ساخت آن از مصالحی همچون آجر، ‌سنگ و ساروج استفاده شده است.

پل خواجو نقش مهمی در کیفیت نسبت زمین و آب دارد. موقعیت پل هم از نظر هیدرولیک و هم سازه‌ای در هماهنگی کامل با بستر طبیعی زمین است؛ به‌طوری که پی پل خواجو به‌عنوان سدی زیرزمینی در برابر دریاچه مخزن آب زیرزمینی اصفهان عمل می‌کند. مضاف بر اینکه این پل باعث می‌شود که رودخانه در بالادست، سفره آب زیرزمینی شهر را افزایش دهد و در پایین دست، مثل زهکشی برای زمین بستر شهر عمل کند.

در آن روزگار، زیر پایه پل را به‌صورت سرتاسری شمع قرار داده و پهنه غیرقابل نفوذی به وجود آورده و داخل آن ساروج ریخته‌اند. علاوه بر این، دهانه‌ها و کانال‌های عبوری ایجاد کردند که در نتیجه آن انرژی ناشی از آب که در پایین‌دست پل به هم می‌رسد، از بین می‌رود و حوضچه بسیار زیبایی شکل می‌گیرد. ضمن اینکه برخورد جریان‌های متقاطع آب منجر به تشکیل حباب‌ها و متعاقبا افزایش اکسیژن آب می‌شود؛ محیطی که برای پرورش ماهی مناسب بوده است.

مهندسان عصر صفوی با احداث پل خواجو و ایجاد تاسیسات تاخیرانداز و بندها و… مشکل آب شهر اصفهان را حل کردند و در عین حال با شست‌وشوی خاک و قابل کشت کردن زمین، باعث دوام و گسترش آبادانی شدند.

شکل نوک تیز پایه‌های پل در بالادست باعث می‌شوند که مثل یک آب‌شکن، فشار آب رودخانه به پل را به حداقل برسانند و شکل پله‌ای پایه‌ها در پایین‌دست این خاصیت را دارند که موقع سیلاب، آب از روی پایه‌ها جریان پیدا کند و به این ترتیب در اثر برخورد با پله‌ها، انرژی مخرب خود را از دست بدهد.

شکل نوک تیز پایه‌های پل در بالادست باعث می‌شوند که مثل یک آب‌شکن عمل کنند

فضای سبز حاشیه رودخانه زاینده‌رود که به افزایش رطوبت هوای شهر کمک کرده‌ است و همین طور وجود کانال‌هایی که جریان عمودی آب در خاک را تضمین می‌کنند، از هوش سرشار مهندسان صفوی حکایت دارند؛ چراکه توانستند از سه بخش مهم محیط زیست یعنی زیر سطح زمین، سطح زمین و جو محفاظت کنند.

در بخش گذرگاه پل خواجو، طاق‌های آهنگ و گنبدهای عرقچین قرار دارد که از طاق‌های کهن ایرانی هستند و به باربری و پایداری بهتر پل کمک می‌کنند.

در طراحی پل خواجو از تقارن انعکاسی و تناسب استفاده شده است؛ به‌طوری که کلیه جزییات با ریتم و آهنگ منظمی تکرار شده‌‌اند و فضاهایی یک شکل و هم‌اندازه با عملکرد یکسان دارند که بسیار زیبا و چشم‌نواز هستند.

عکاس: حمیدرضا بانی

از نکته‌های جالب درباره پل خواجو، نقش و نگارهای متفاوت سرلوحه‌های دهنه‌های پل است که جذابیت آن را دوچندان کرده‌اند. هریک از این نقوش اثر یکی از هنرمندان شهر اصفهان است و از همین رو، این برای سالیان سال توانسته‌اند، چشم هر بیننده‌ای را به خود خیره کنند.

شاید تاکنون نمی‌دانستید که پل خواجو، یک پل مردانه بوده است و زنان حق عبور از آن را نداشته‌‌اند.

پل خواجو نه‌تنها محلی برای عبور و مرور بوده، بلکه ساختمان شاه نشین را در دل خود جای داده است تا محل اقامت موقت شاهان و بزرگان باشد؛ ضمن اینکه در شرایط بحرانی می‌توانست نقش سد و آب‌بند را ایفا کند. شاه نشین برای این ساخته شد تا هنگام برگزاری مسابقه‌های قایقرانی و شنا، امیران و بزرگان از این محل نظاره‌گر مسابقه‌ها باشند.

هنگام وقوع سیل، پل خواجو آب را به‌سمت یک سری کانال می‌برد و باعث پخش شدن آن می‌شود، به این ترتیب نه‌تنها سیل خسارتی به شهر نمی‌زد، بلکه سفره‌های آب زیرزمینی را نیز پر می‌کرد. اگر این کانال‌ها وجود نداشت، اصفهان شاید تاکنون به‌خاطر سیل‌های مختلف از بین می‌رفت.

شیرهای سنگی: در دو سوی پل خواجو شیرهای سنگی زیبائی به چشم می‌خورد که اگر در کنار یکی از شیرها بایستید و به چشم شیر مقابل نگاه کنید، چشم آن شیر می‌درخشد. برخی بر این عقیده‌اند که این دو شیر سنگی نمادی از سپاهیان بختیاری هستند که با شجاعت از اصفهان و زاینده‌رود حراست می‌کنند. جالب است بدانید که روی بدن این شیرها، حرفی حکاکی شده که ظاهرا ابتدای اسم حجاران آن‌ها بوده است. علاوه بر این، روی بدن این مجسمه‌ها نمادهایی از ورزش‌های باستانی دیده می‌شود.

قبله نما: در تخت سنگی در سمت شمال پل و در نزدیکی یکی از شیرهای سنگی، قبله‌نمایی وجود دارد که می‌تواند برای گردشگران جذاب باشد.

عکاس: علیرضا جواهری

نمایی از گنبد حرم امام رضا (ع): یکی از بهترین زمان‌ها برای بازدید از پل خواجو، شب است؛ به‌خصوص که حین قدم‌زدن به‌سمت پل با دیدن دهنه‌های پایینی پل، گنبد حرم امام رضا (ع) برایتان تداعی می‌شود.

شمع پل خواجو:  این شمع از جذابیت‌های جالب پل خواجو است که اگر در زاویه ۳۰ درجه از سمت شرقی بیرون پل به دهانه‌های پایین پل بنگرید، شاهد آن خواهید بود که در اثر تداخل دهانه‌ها به وجود می‌آید. این شمع‌ مخصوصا در زمان غروب آفتاب بسیار دیدنی و زیبا است.

سقف های طاق چشمه‌ای (منحنی): سقف‌های طاق چشمه‌ای پل خواجو به شکلی طراحی شده‌اند که از کناره‌های اضلاع آن، لبه‌هایی به‌سمت رو‌به‌رو وجود دارد و اگر گردشگران در دو ضلع مقابل هم بایستند و از داخل این لبه‌ها به‌آرامی با هم صحبت کنند، می‌توانند صدای یکدیگر را بشنوند.

تخته سنگ دیواره‌ها: هنگام قدم‌زدن در دهانه‌های زیر پل شاهد تخته سنگ‌هایی با ابعاد مختلف روی دیواره‌ها خواهید بود که روی هرکدام علامت خاصی به چشم می‌خورد. گفته می‌شود، این علائم در واقع امضای هنرمندانی است که وظیفه نصب تخته سنگ خود را داشته‌اند. علت آن شاید این بوده است که می‌توانستند جاگذاری صحیح سنگ‌ها را بررسی کنند و در عین حال یادگاری از خود به جا بگذارند.

با این حال، برخی بر این باورند که برای ساخت پل از سنگ‌های به جا مانده از کاخ‌های ساسانی در منطقه جی اصفهان استفاده کرده‌اند که تعدادی از سنگ‌تراشان آن‌ها اهل یونان بوده‌اند و علائم روی سنگ‌ها در واقع حروف الفبای یونانی هستند.

عکاس: پدرام فروزانفر

عقاب تیز چنگال بر فراز زاینده رود: وقتی از بالا به پل خواجو بنگرید، شاهد عقاب تیزچنگالی خواهید بود که در حال پرواز روی رودخانه زاینده رود است. ساختمان شاه نشین (بیگلربیگی) و کنگره‌های طبقات مختلف پل به‌ترتیب سر عقاب و پرهای آن را در ذهن تداعی می‌کنند.

ملات: یکی از ویژگی‌های هوشمندانه پل خواجو به‌کارگیری ملاتی در آن است که هرچه آب بیشتری به آن برسد، مقاوم‌تر می‌شود.

سنگ قبرهای عجیب: تعدادی سنگ قبر قدیمی همراه با تخته سنگ‌های حجاری شده در سال ۱۳۸۸ در اینجا پیدا شد که روی آن‌ها علائم عجیب و غریبی وجود دارد. برخی از این سنگ قبرها در موزه سنگ تخت فولاد نگهداری می‌شوند.

عکاس: درفش کاویانی

ویژگی‌هایی که پل خواجو را از سایر پل‌های اصفهان و همین طور سی و سه پل متمایز می‌کند، عبارت‌اند از وجود فضاهای معماری در پل، تزیینات کاشی‌کاری و نقاشی و عملکرد تبدیل پل به سد.

قابلیت سد بودن پل خواجو باعث ایجاد دریاچه‌ای در پشت پل می‌شد که هم چشم‌انداز بدیعی را خلق می‌کرد و هم برای قایق‌سواری کاربرد داشت؛ ضمن اینکه آب آن در ماه‌های کم‌آب تابستان استفاده می‌شد و برای آبیاری زمین‌های کشاوری در پایین‌دست به کار می‌رفت. این دریاچه همچنین به افزایش آب چاه‌های درون شهر و اطراف رودخانه کمک می‌کرد.

عمارت مخصوصی که در وسط پل خودنمایی می‌کند و همان طور که گفتیم برای اقامت موقت خانواده سلطنتی شاه عباس صفوی به کار می‌رفت، وجه تمایز دیگر پل خواجو و سی و سه پل محسوب می‌شود.

علاوه بر این، تعداد و طرح‌ دهانه‌های پل خواجو تفاوت چشمگیری با طرح دهانه‌های سی و سه پل دارند؛ به‌طوری که تعداد دهانه‌های پل خواجو ۲۴ عدد است؛ در حالی که تعداد دهانه‌های سی و سه پل به ۳۳ عدد می‌رسد.

عکاس: حمیدرضا بانی

یکی از تفرجگاه‌های اصفهان، پل خواجو است که اگر آب زاینده رود جریان داشته باشد، لحظه‌هایی رویایی را برایتان رقم می‌زند. گوش سپردن به صدای جریان آب در میان نورپردازی زیبای پل، همه و همه دست به دست هم می‌دهند تا شبی به‌یادماندنی داشته باشید.

مردم شهر نیز از هر فرصتی، به‌خصوص شب‌های بلند تابستان، استفاده می‌کنند تا در کنار خانواده و دوستان خستگی یک روز گرم و پرمشغله را در جوار پل خواجو از تن بیرون کنند؛ به‌ویژه که برخی از آن‌ها با خواندن آواز حس و حال دل‌انگیزی به وجود می‌آورند. فضای سبز اطراف پل خواجو نیز محل مناسبی برای گردش و استراحت به شمار می‌رود.

شهر زیبای اصفهان قدم به قدم جاذبه و دیدنی دارد؛ پس از گشت‌وگذار در پل خواجو و ثبت لحظه‌های فراموش‌نشدنی می‌توانید از سی و سه پل، باغ گل های اصفهان، میدان نقش جهان و عمارت‌های دیدنی چهار گوشه آن، کاخ هشت بهشت و چهل ستون هم بازدیدی داشته باشید.

عکاس: حمیدرضا بانی